خزرخبر:غار اسپهبد خورشید یا کرکیل دژ بر سر راه تهران به قائم‌شهر در ناحیه دوآب شهرستان سوادکوه استان مازندران و بر سینه‌کش کوه لاکمر قرار داشته و در متون تاریخی به نام طاق، طاق عایشه گرگیلی دژ نیز نامیده شده و در زبان مردم منطقه سوادکوه این غار به نام لاپ کمر معروف است.

قوس دهانه طاق یکی از عظیم‌ترین دهانه‌های طاق طبیعی دنیا و طول و عرض قوس طاق طبیعی و عظیم غار 80 تا 85 متر بوده و درون غار به صورت تالاری بیضی شکل به درازای 21 و عرض 14 و ارتفاع 15 متر و ارتفاع خود غار که در سمت راست طاق قرار دارد 19 متر و 20 سانتی‌متر و با عرض 14 متر است.

در برابر غار دیواری با سنگ و ساروج چیده شده و تا مدخل آن ادامه دارد و بنای این دیوار مربوط به دوره ساسانیان بوده که در مقابل غار پرتگاه مهیبی قرار دارد که ورود به آن را بسیار مشکل می‌سازد، به دلیل وجود آب آشامیدنی در غار، در گذشته امکان مقاومت به مدت طولانی در آن وجود داشت.

داخل غار دارای اتاق‌ها شاه‌نشین محراب بوده که این غار را در فهرست آثار ملی ایران به شماره 7839 به ثبت رساند و برای ثبت جهانی آن نیز پرونده‌ای تشکیل شد، با این وجود تمرینات نظامی و معدن ماسه فعال در مجاورت آن، در حال لطمه زدن به آن است.

این غار به عنوان دژی طبیعی، همواره مورد استفاده اسپهبدان طبرستان بود و در صدر اسلام و همزمان با شورش مردم طبرستان، این غار مأمن ونداد هرمز بود.

در سال 761 میلادی، اسپهبد خورشید، نوهٔ اسپهبد فرخان بزرگ از خاندان گاوبارگان، بر منطقه مازندران حکومت می‌کرد و همزمان، مهدی پسر منصور عباسی حاکم ری شد و تصمیم گرفت پس از سال‌ها مازندران را به تسخیر اعراب درآورد.

مهدی با نیرنگ از در دوستی با اسپهبد خورشید درآمد و ضمن ارسال هدایایی، از او خواست تا اجازه دهد قسمتی از لشکریانش از تنگه رود سولا گذشته و از راه گرگان به خراسان بروند.

اسپهبد خورشید فریب این نیرنگ را خورد و اجازه عبور را صادر کرد و مهدی، دو سپاه را از گرگان و شاه‌کوه روانه و آمل را تصرف کرد و در این میان اسپهبد خورشید که غافلگیر شده بود، همسر، دختران و ثروتش را در این غار گذاشت و برای تهیه سپاه به دیلمستان رفت.

سپاه اعراب به مدت دو سال و هفت ماه در پایین غار و به فکر چاره برای نفوذ به این غار بودند که سرانجام با آلوده کردن سرچشمه‌های آب غار موفق شدند ساکنین غار را وادار به تسلیم کنند و «بانو نی‌کلا» همسر اسپهبد خورشید را به همراه دخترانش به اسارت ببرند.

اسپهبد خورشید در بازگشت با 50 هزار سپاهی، هنگامی که خبر اسارت همسر و فرزندانش را شنید، خودکشی کرد.

درباره وجه تسمیه «طاق عایشه گرگیلی دژ» چنین نقل شده‌ که در دوره اسلامی زنی به نام عایشه در این دژ متحصن شده بود و جمعی از دزدان و راهزنان را به دور خود جمع کرده و کرکیل (غارت) می‌کردند، از این جهت آن را عایشه کرکیل دژ نیز نامیدند و همچنین در نزدیکی این غار بقایای قلعه‌ای قرار دارد که به قلعه باجیگران معروف است.

با توجه به تمام توضیحاتی که درباره این غار دژ داده شده اما افرادی هم هستند که دلسوزانه برای حمایت از میراث فرهنگی و تاریخی شهر خود تلاش می‌کنند و یکی از این افراد احمد باوند سوادکوهی است که با تألیف کتاب فریاد سکوت غار اسپهبد خورشید که آن را به چاپ چهارم رساند و توانست گذشته این غار را زنده نگه دارد و علاوه بر آن بر اساس همین کتاب مستندی با عنوان فریاد سکوت اسپهبد خورشید در حال ساخت است.

چندی پیش پدر غارشناسی ایران استاد چنگیز شیخلی پس از سال‌ها دوباره برای بازدید از غار و انجام مصاحبه در ساخت فیلم فریاد سکوت اسپهبد خورشید قدم به پای غار گذاشت و از خاطرات آن روزها گفت.

چنگیز شیخلی پدر غارشناسی ایران در حاشیه بازدید از غار دژ اسپهبد خورشید سوادکوه ،درباره چگونگی احیای غار دژ اسپهبد خورشید برای حفاظت از نظر تاریخی و باستانی و نیز فعال کردن بخش گردشگری آن، گفت: باید اطراف و خود غار اسپهبد خورشید احیا شود تا فعالیت گردشگری در این زمینه افزایش یابد.

شیخلی افزود: بهترین کار برای حفظ غار ساخت ماکت غار در نقطه پایین دست غار برای گردشگران است.

وی درباره فراهم آوردن امکانات رفاهی در اطراف غار دژ اسپهبد خورشید، عنوان کرد: باید جایگاه محل تیر را برای حضور مسافران با ایجاد امکانات رفاهی آماده کنیم تا در این حالت شرایط برای جذب گردشگر فراهم شود.

پدر غارشناسی ایران گفت: غارها در گذشته برای افراد مختلف کاربردهای مهمی داشت و حال در این دوران برای یادآوری گذشتگانمان می‌توانیم چنین مکان‎هایی را برای بخش گردشگری آماده کنیم و حال اگر یک هتل و یا جایگاهی همانند قهوه‌خانه و سوپرمارکت احداث و اطراف آن ترمیم شود این مکان می‎تواند هم برای بخش گردشگری و نیز بخش پژوهشی برای دانشجویان مختلف این رشته محلی برای آموزش باشد.

وی تصریح کرد: برای بازدید از دژ نیاز به حفاری است چراکه بسیاری از بناهای غار در زیر خاک پنهان شده، بنابراین داخل غار باید خاکبرداری شود، سال‌ها پیش به میراث فرهنگی پیشنهاد دادم اما همچنان توجه نشد.

شیخلی افزود: برای بازدید گردشگران و عموم مردم از داخل غار نیاز به نردبان کشی و پلکان دارد و البته با نظر افراد متخصص باید انجام شود.

وی گفت: مسئولانی برای میراث فرهنگی در مازندران قرار دادند که هیچ آشنایی به مسائل باستانی و میراث و فرهنگی ندارند.

پدر غارشناسی ایران خاطرنشان کرد: مدتی قبل خبری مبنی بر آنکه معادن اطراف غار دژ اسپهبد خورشید جمع‌آوری شده و با توجه به اینکه برای جمع آوری و انتقال معدن شن و ماسه در حریم غار اسپهبد خورشید تلاش فراوان شد اما معادن نیز همچنان در حال فعالیت هستند و در بازدیدی که از غار مشاهده کردم معادن همچنان فعال هستند و هیچ گونه اقدامی برای انتقال این معادن نشد.

وی گفت: در حال حاضر قدرت معدنچیان از قدرت افراد دولتی بیشتر است و انگار سخنان استاندار به آنان نرسید.

شیخلی یادآور شد: هر ارتعاشاتی که بر اثر انفجار در معادن ایجاد می‌شود بر دیواره غار اثر می‌گذارد و موجب تخریب دیواره و سقف غار می‌شود اما تاکنون کسی موفق به جمع‌آوری و انتقال معادن به جای دیگر نشده است.

احمد باوند سوادکوهی محقق تاریخ و نویسنده کتاب فریاد سکوت اسپهبد خورشید اظهار کرد: عوامل طبیعی و انسانی به ‌ویژه انفجارهای معدن فلورین و سوءاستفاده سوداگران فرهنگی و مهم‌تر از همه بی‌تدبیری مدیران ارشد استان و شهرستان، غار اسپهبد خورشید سوادکوه را در خطر افتادن از جغرافیایی طبیعی سوادکوه نشان رفته است.

باوند با بیان اینکه هر چند معدن فلورین که بر روی غار بود، به دلیل اتمام منابع آن بهره‌ برداریش تعطیل شد اما معادن پای غار اسپهبد خورشید تمامی آنها فعال هستند و همچنین معدن زیر غار "کیجا کرچال" فعلا تعطیل شد اما گاهی اوقات دست اندازی می‌شود، افزود: تابلویی که میراث فرهنگی چند سال پیش زحمت کشید و نصب کرد هیچ کاربردی برای غار ندارد، یعنی در جای مناسب نصب نشد و اصلا دیده نمی‌شود و اگر اندکی توجه کنید از گدوک تا هفت تن هیچ تابلو گردشگری دیده نمی‌شود و این جای تاسف دارد.

نویسنده کتاب فریاد سکوت اسپهبد خورشید یادآور شد: اخیرا به معدنی در 500 متری مسیر غار اسپهبد خورشید به سمت شرق غار مجوز فعالیت داده شد که سخت مشغول بهره ‌برداری هستند، در حالی که مگر غار تعیین حریم شد اما آنان در حریم غار در حال فعالیت هستند.

وی گفت: متأسفانه نمایندگان حوزه سوادکوه هم با معدنچیان هستند، باید برای مردم سوادکوه خون گریست، این شهرستان از لحاظ تنوع آثار تاریخی در استان دارای بیشترین آثار و از لحاظ زیبایی طبیعی هم جزو برترین‌های استان است اما متأسفانه بسیار ناشناخته بوده و این گناه نابخشودنی است که مسئولان امر مرتکب شدند.

مجید امیدی راد تهیه کننده مستند فریاد سکوت اسپهبد خورشید که چند فیلم مستند در کارنامه خود دارد بیان کرد: به دنبال سوژه‌ای برای کار مستندم بودم که موضوع غار اسپهبد خورشید برایم بسیار جالب بود، به بازدید از غار و اطراف آن پرداختم اما هیچ اطلاع تاریخی و باستان شناختی از آن نداشتم.

امیدی افزود: با توجه به اینکه هیبت و عظمت غار مرا شگفت زده کرده بود، وقتی برای تحقیقات بیشتر به محله‌ای به نام کمر پست رفتم یکی از اهالی فردی به نام باوند سوادکوهی را که کتابی درباره این غار دژ با عنوان فریاد سکوت اسپهبد خورشید به چاپ رسانده بود به من معرفی کردند که به همراه مدیر تولید، کتاب مربوط به اسپهبد خورشید و احمد باوند را نیز پیدا کردیم.

وی تصریح کرد: پس از بررسی‌های اولیه و جمع‌آوری اطلاعات مختلف استارت ساخت مستند از سال 92 زده شد.

این مستندساز عنوان کرد: این مستند به دلایل مسائل فنی و گفت‌وگو با اساتید مختلف و برای رسیدن به منابع و اسناد بهتر نیاز به زمان بیشتری داشت که همچنان در حال تهیه این مستند هستیم.

وی یادآور شد: بخشی از این مستند در کاخ نیاوران رونمایی شد و به دلیل استقبال فراوان برای بهتر شدن این مستند اقدام به تکمیل کردن آن شد که تا دو ماه دیگر این مستند نهایی می‌شود.

حفاظت و بهره‌برداری از آثار تاریخی در زمینه گردشگری، هم از نظر حفاظت از ادیان گذشته و نیز ایجاد فضای آرامش بخش و دلنشین برای خانواده‌ها برای تفریح و در راستای آن فضای اقتصادی نیز برای اهالی رونق پیدا می‌کند و لازم است تا مسئولان میراث فرهنگی در زمینه احیا فرهنگ گردشگری گام‌های موثری بردارند.